योगदर्शन म्हणजे शरीर, मन आणि आत्म्याच्या एकात्मतेवर आधारित तत्त्वज्ञान.
योगाचा मूळ अर्थ आहे — “जोडणे” किंवा “एकत्र करणे” — म्हणजे मन, शरीर आणि आत्मा यांचे एकरूप होणे.
योगदर्शन हे आत्मा आणि प्रकृती यांच्यातील भेद समजून घेण्याचा आणि मनोबुद्धी शांत करण्याचा मार्ग आहे.
योगदर्शनाचा इतिहास आणि प्रवर्तक
योगदर्शनाचे सर्वात महत्वाचे ग्रंथ म्हणजे पतंजलींचे योगसूत्र
पतंजली यांना योगदर्शनाचा प्रवर्तक आणि संहिताकार मानले जाते.
योगसूत्रांमध्ये योगाचा तत्त्वशास्त्रीय आधार, त्याचे प्रकार, साधनपद्धती आणि फल यांचा विस्ताराने उल्लेख आहे.
योगदर्शनाची मुख्य तत्त्वे
(अ) योग म्हणजे मनाची वृत्तींचा संयम
योगसूत्रानुसार, “योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः” म्हणजे योग म्हणजे मनाच्या सर्व चंचल वृत्तींचा निरोध किंवा संयम.
म्हणजे मन शांत करणे, विचलित न होणे हे योगाचे मुख्य लक्ष्य आहे.
(ब) पंचमाहाभूत आणि आत्मा
योगदर्शनानुसार, शरीर पंचतत्त्वांपासून बनलेले आहे — पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आणि आकाश.
आत्मा (पुरुष) हा शुद्ध जागरूकता असून, त्याचा शरीर आणि मनाशी संबंध आहे, पण वेगळा आणि स्वतंत्र आहे.
(क) अष्टांग योग
पतंजलींच्या योगसूत्रांनुसार अष्टांग योगाचा सातत्याने अभ्यास आणि पालन करणे आवश्यक आहे:
1. यम (नैतिक नियम) – अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह
2. नियम (आत्मनियमन) – शौच, संतोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वरप्रणिधान
3. आसन (शारीरिक स्थिती) – स्थिर आणि सुखद आसन
4. प्राणायाम (श्वासोच्छवास नियंत्रण)
5. प्रत्याहार (इंद्रिय संयम)
6. धारणा (एकाग्रता)
7. ध्यान (ध्यानधारणा, ध्यान)
8. समाधि (परम समाधी, ध्यानातील एकत्व)
(ड) योगाचे उद्दिष्ट
मनाच्या सर्व प्रकारच्या व्यत्ययांपासून मुक्त होणे.
आत्म्याला चैतन्यपूर्ण अनुभवणे आणि शरीर-मन यांना तत्त्वतः नियंत्रित करणे.
अखेर आत्मा आणि परमात्मा यांचे एकत्व प्राप्त करणे.
योगदर्शनाचे प्रकार
राजयोग — पतंजलींचे अष्टांग योग यावर आधारित.
भक्तियोग — भक्तीमार्गावर आधारित, जसे की भागवतमध्ये.
ज्ञानयोग — ज्ञान आणि विवेकावर आधारित मार्ग.
कर्मयोग — कर्म (कार्य) आणि त्याच्या फलाशी जोडलेला मार्ग.
योगदर्शनाचा प्रभाव
योगदर्शनामुळे मानसिक शांती, शारीरिक आरोग्य, आणि आध्यात्मिक उन्नती मिळते.
योग हे आजच्या काळात केवळ तत्त्वज्ञान नव्हे तर संपूर्ण जीवनशैली आणि शारीरिक-मानसिक तंदुरुस्तीचा मार्ग आहे.
आधुनिक विज्ञानानेही योगाचे अनेक फायदे मान्य केले आहेत.
