विशिष्ट अद्वैत दर्शन – Vishishtadvaita Darshan
१. तत्त्वज्ञानाचा मूळ विचार
ब्रह्म (परमेश्वर) हे एकमेव, अखंड, सर्वशक्तिमान आणि सर्वव्यापी आहे.
ब्रह्म एकटाच असला तरी त्यात जीव (आत्मा) आणि जग (सृष्टी) यांचा समावेश आहे, पण हे जीव आणि जग ब्रह्माचे स्वतंत्र नसून त्याचे अवयव (अंश) आहेत.
म्हणजे ब्रह्म, जीव आणि जग हे त्रैगुण्यात्मक एकात्मिक रूपात आहेत.
या दृष्टिकोनातून जग, जीव आणि ब्रह्म हे वेगळे नसून परस्परांशी अविभाज्य आणि सखोल जोडलेले आहेत.
२. ब्रह्म, जीव आणि जग यांचा संबंध
ब्रह्म म्हणजे ईश्वर, जो सर्वशक्तिमान आणि करुणामय आहे.
जीव हा ब्रह्माचा अवयव (भाग) आहे, पण तो स्वतंत्र नाही. तो ब्रह्मावर अवलंबून आहे, म्हणजे जीवाचा अस्तित्व आणि शक्ती ब्रह्मावर अवलंबून आहे.
जग हे सृष्टीचे अवयव आहे, ब्रह्माचे रूपांतरण आहे, पण तेही ब्रह्मापासून वेगळे नाही.
३. वैशिष्ट्य काय आहे?
अद्वैत दर्शनात “सर्व काही एक आहे” असा विचार असतो, आणि जगाला मायाजाल समजून नाकारले जाते.
पण विशिष्ट अद्वैतात हे मानले जाते की जग, जीव आणि ब्रह्म वेगळे पण अखंड एकत्र आहेत, म्हणजे “अद्वैत” असूनही “वैशिष्ट्य” आहे — त्यामुळे नाव “विशिष्ट अद्वैत” आहे.
४. मुक्ती (मोक्ष) कशी मिळते?
मोक्ष म्हणजे परमेश्वराच्या सोबत चिरंतन आनंदात एकात्म होणे.
मोक्षानंतर जीव ब्रह्माच्या अनंत स्वरूपात मिसळतो, पण पूर्णपणे ब्रह्मात विलीन होत नाही.
जीव त्याच्या स्वतंत्रत्वाचा काही भाग ठेवतो, पण तो ब्रह्माच्या कृपेने मुक्त होतो.
५. भक्तीचे महत्त्व
भक्ती (परमेश्वरावर प्रेम आणि श्रद्धा) या तत्त्वज्ञानात खूप महत्त्वाची आहे.
भक्तीमुळेच जीव मोक्ष प्राप्त करू शकतो.
ज्ञान आणि कर्म हेही आवश्यक आहेत, पण भक्ती हा सर्वोच्च मार्ग आहे.
६. रामानुजाचार्य यांचे योगदान
रामानुजाचार्य हे या विचारधारेचे प्रमुख प्रवर्तक.
त्यांनी वेदांत दर्शनाचा वेगळा अर्थ स्पष्ट केला आणि समाजात भक्तीवादी तत्त्वज्ञानाला प्रोत्साहन दिले.
त्यांच्या मते, ब्रह्म आणि जग यांच्यातील संबंध समजून घेणे माणसाच्या जीवनाचा ध्येय आहे.
