वैशेषिक हे प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक महत्त्वाचे दर्शन आहे, जे अणु-विचार (परमाणू, सूक्ष्म कण) आणि पदार्थाच्या प्रकृतीवर आधारित आहे.
या दर्शनाचा मुख्य उद्देश विश्वाच्या मूळ घटकांचा शोध घेणे आणि जगातील वस्तूंचे प्रकार समजून घेणे हा आहे.
वैशेषिक दर्शनात वस्तूंचे वर्गीकरण, गुण, प्रकार यांचा सखोल अभ्यास केला जातो.
वैशेषिक दर्शनाचा प्रवर्तक म्हणजे कणाद मुनि यांना मानले जाते.
त्यांनी “वैशेषिकसूत्र” या ग्रंथाची रचना केली, ज्यामध्ये विश्वाची रचना आणि तत्त्वे स्पष्ट केली आहेत.
वैशेषिक दर्शनाची मुख्य तत्वे
(अ) पदार्थाचे मूलतत्त्व (परमाणु)
वैशेषिकानुसार, सर्व विश्व परमाणूंनी (सूक्ष्म कणांनी) बनलेले आहे.
परमाणु अणू आणि अचिन्ह (अपरिवर्तनीय) आहेत.
(ब) पदार्थांचे वर्गीकरण
वस्तूंचे ६ प्रकार मानले जातात (षड्विध पदार्थ):
१. द्रव्य (मूळ पदार्थ)
२. गुण (धर्म, वस्तूंची वैशिष्ट्ये)
३. कर्म (क्रिया, प्रक्रिया)
४. सामान्य (सामान्यत्व)
५. विशेष (विशिष्टता)
६. समवाय (संपर्क, सहवास)
(क) द्रव्यांचे प्रकार
वैशेषिकानुसार मुख्य द्रव्ये सहा आहेत:
१. पृथ्वी
२. जल
३. अग्नि (तेज)
४. वायु
५. आकाश
६. आत्मा (पुरुष)
(ड) आत्मा आणि प्रकृती
आत्मा म्हणजे शाश्वत, अजर अमर, सर्वज्ञ आणि चैतन्यस्वरूप तत्त्व.
प्रकृतीने पदार्थ निर्माण होतात, पण आत्मा वेगळा आणि स्वतंत्र असतो.
वैशेषिक दर्शनाचा महत्त्वाचा विचार
वैशेषिक दर्शन हे प्राकृतिक तत्त्वज्ञान मानले जाते.
त्यात वैज्ञानिक दृष्टिकोन आहे कारण ते पदार्थांचे सूक्ष्म निरीक्षण करते.
हे दर्शन नास्तिक (ईश्वर नाकारक) पण नाही, कारण त्यात आत्म्याचा उल्लेख आहे.
वैशेषिक दर्शनाचा प्रभाव
वैशेषिक दर्शनाचा भारतीय तत्त्वज्ञानावर मोठा प्रभाव आहे, विशेषतः न्यायदर्शनावर.
यामुळे विज्ञान, भौतिक तत्त्वे आणि तत्वज्ञान यांचा संगम झाला.
आधुनिक विज्ञानाशीही त्याचा काहीसा सादृश्य संबंध दिसतो.
