१. सांख्य दर्शन म्हणजे काय?
सांख्य हे प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक महत्त्वाचे दर्शन आहे, जे द्वैतवादी (द्वैत म्हणजे दोनत्ववादी) तत्त्वज्ञानावर आधारित आहे.
यात विश्वाच्या निर्मितीचा, आत्म्याचा आणि प्रकृतीचा (सृष्टीचा मूळ पदार्थ) अभ्यास केला जातो.
सांख्य दर्शन पुरुष (आत्मा) आणि प्रकृती (मूळ पदार्थ) या दोन अनंत आणि स्वतंत्र तत्त्वांवर आधारित आहे.
२. प्रवर्तक कोण?
सांख्य दर्शनाचे प्रवर्तक म्हणून मुनि कपिल यांना मानले जाते.
कपिल मुनि हे प्राचीन काळातील महान ऋषी आणि तत्त्वज्ञानी होते.
त्यांनी सांख्य दर्शनाची मांडणी केली आणि त्याचा आधार घेतला गेला.
३. सांख्य दर्शनाची मुख्य तत्वे
(अ) पुरुष आणि प्रकृती
पुरुष म्हणजे आत्मा, जो सर्वांत प्रामाणिक, अचल, निराकार, चैतन्यस्वरूप आणि शाश्वत आहे.
प्रकृती म्हणजे मूळ पदार्थ, जे अचेतन, बदलणारे, आणि विश्वाचा आधार असलेले आहे.
प्रकृतीच्या तिन्ही गुणांची (सत्त्व, रजस, तमस) एकत्र क्रिया करून जगाची निर्मिती होते.
(ब) त्रिगुणात्मक सिद्धांत
प्रकृतीमध्ये तीन गुण (गुण त्रय) असतात:
सत्त्व (शुद्धता, प्रकाश, ज्ञान)
रजस (क्रियाशीलता, उर्जा, उत्कंठा)
तमस (अंधकार, जडता, स्थिरता)
या गुणांच्या वेगवेगळ्या संयोजनातून संपूर्ण जग तयार होते.
(क) ब्रह्मांड निर्मिती प्रक्रिया
प्रकृतीच्या त्रिगुणांमुळे विविध पदार्थ, इंद्रियं, मन आणि बुद्धी उत्पन्न होतात.
परंतु आत्मा (पुरुष) हे या प्रक्रियेत सहभागी नसते, तो फक्त निरीक्षक असतो.
(ड) मोक्ष कसा मिळतो?
मोक्ष म्हणजे पुरुषाचा प्रकृतीपासून मुक्त होणे.
त्यासाठी ज्ञान (विवेक) आवश्यक आहे, ज्यामुळे आत्मा स्वतःचे स्वरूप ओळखतो आणि प्रकृतीच्या भ्रमातून मुक्त होतो.
४. सांख्य दर्शनाची वैशिष्ट्ये
नास्तिक दर्शन म्हणतात कारण ते ईश्वराच्या अस्तित्वावर विशेष भर देत नाही, अर्थात ईश्वरावर विश्वास ठेवण्याची गरज नाही.
तत्त्वज्ञानात वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि तर्कशास्त्रावर भर असतो.
शरीर, मन, बुद्धी आणि अहंकार यांचा स्पष्ट तपास सांख्य दर्शनात आहे.
५. सांख्य दर्शनाचा प्रभाव
योग दर्शन, विशेषतः पतंजली योगसूत्रे, सांख्याच्या तत्त्वांवर मोठा आधार घेतात.
भारतीय तत्त्वज्ञानात विज्ञान, तर्क आणि आत्मज्ञान यांचा संगम सांख्य दर्शनात दिसतो.
योग, आयुर्वेद आणि वैद्यकशास्त्रही सांख्य तत्त्वज्ञानावर आधारित आहेत.
