गायत्री मंत्राचा खरा अर्थ व संपूर्ण विवेचन

गायत्री मंत्र हा हिंदू धर्मातील सर्वात पवित्र आणि प्रभावशाली मंत्र मानला जातो. याला “महामंत्र” देखील म्हटलं जातं कारण यामध्ये संपूर्ण वेदांचं सार दडलेलं आहे. हा मंत्र ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडळातील ६२व्या सूक्ताचा १०वा मंत्र आहे. या मंत्राचे ऋषी विश्वामित्र आणि देवता सविता आहेत.

गायत्री मंत्र

ॐ भूर्भुवः स्वः तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात्॥

शब्दशः अर्थ

ॐ – परब्रह्माचे प्रतीक, सर्व ध्वनींचा स्रोत

भूः – पृथ्वी, प्राण देणारा (स्थूल जग)

भुवः – दु:खनाशक शक्ती (सूक्ष्म जग)

स्वः – स्वर्ग/आनंददायक शक्ती (कारण जग)

तत् – तो (परमात्मा)

सवितुः – सर्व काही निर्माण करणारा सविता देव

वरेण्यं – अत्यंत श्रेष्ठ, पूजनीय

भर्गः – पाप नष्ट करणारी दिव्यता

देवस्य – त्या दिव्य देवतेचा

धीमहि – आम्ही ध्यान करतो

धियो – बुद्धी

यो – जो

नः – आमच्या

प्रचोदयात् – प्रेरणा देवो, प्रकट करो

भावार्थ (भावनात्मक अर्थ)

“आपण त्या प्राणस्वरूप, दु:खनाशक, सुखदायक, तेजस्वी, पवित्र, सर्वश्रेष्ठ, दिव्य सविता परमेश्वराचे ध्यान करतो. तो परमेश्वर आमच्या बुद्धीला सन्मार्गाकडे प्रेरित करो.”

मंत्राची रचना

गायत्री मंत्र तीन भागांमध्ये विभागलेला आहे:

स्तुती – ॐ भूर्भुवः स्वः तत्सवितुर्वरेण्यं → परमेश्वराचे गुण सांगणे

ध्यान – भर्गो देवस्य धीमहि → त्या दिव्यतेचे ध्यान करणे

प्रार्थना – धियो यो नः प्रचोदयात् → आपली बुद्धी सन्मार्गी होण्यासाठी प्रार्थना

तीन व्याहृत्या – तीन लोक

“भूर्भुवः स्वः” या तीन शब्दांना व्याहृत्या म्हणतात. यांचा अर्थ:

भूः – पृथ्वी लोक (स्थूल शरीर / जागृती अवस्था)

भुवः – अंतरिक्ष/प्राणिक लोक (स्वप्न अवस्था)

स्वः – स्वर्ग लोक / आत्मिक अवस्था (सुषुप्ति अवस्था)

सविता देवतेचे स्वरूप

गायत्री मंत्राचे अधिष्ठाता सविता देव आहेत. सविता म्हणजे केवळ भौतिक सूर्य नव्हे, तर तो सर्व सृष्टीला जीवन देणारा, पोषण करणारा आणि तेज देणारा परमात्म्याचा तेजस्वी रूप आहे. तो सर्वकाळ कार्यरत असतो.

२४ अक्षरांचे रहस्य

गायत्री मंत्रात एकूण २४ अक्षरे असतात, जी तीन चरणांत विभागली जातात (प्रत्येकी ८ अक्षरे). ही २४ अक्षरे २४ दैवी शक्तींचे प्रतिनिधित्व करतात. यामुळे हा छंद गायत्री छंद म्हणून ओळखला जातो.

आध्यात्मिक महत्त्व

गायत्री मंत्राच्या जपाने:

बुद्धी निर्मळ होते

विचारशक्ती सशक्त होते

आत्मिक प्रगती होते

व्यक्तिमत्त्व तेजस्वी बनते

समष्टी व व्यक्तिगत कल्याण साधता येते

गायत्री मंत्र फक्त प्रार्थना नाही, तर ती आपल्या चेतनेला तेजाने उजळवणारी, आत्मशुद्धी करणारी आणि आपली बुद्धी सन्मार्गी करणारी परम आध्यात्मिक प्रक्रिया आहे.

हेच आहे गायत्री मंत्राचा खरा अर्थ – बुद्धीचे शुद्धीकरण, तेजाचे ध्यान आणि आत्मोन्नतीचा मार्ग.