द्वैत दर्शन हे भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक महत्त्वपूर्ण विचारप्रणाली आहे, ज्याची मांडणी मध्वाचार्यांनी केली. याचा मुख्य आधार म्हणजे – “जीव (आत्मा) आणि ब्रह्म (ईश्वर) हे कायमस्वरूपी वेगळे आहेत”.
द्वैत दर्शन म्हणजे काय?
१. जीव आणि ब्रह्म वेगळे आहेत
प्रत्येक आत्मा (जीव) हा ईश्वरापेक्षा भिन्न आणि स्वतंत्र अस्तित्व असलेला आहे.
ईश्वर म्हणजे सर्वोच्च, सर्वशक्तिमान, सर्वज्ञ सत्ता आहे.
आत्मा हे त्याचे भक्त असून त्याच्यावर अवलंबून आहेत.
२. जग हे सत्य आहे
अद्वैतप्रमाणे जग मायिक किंवा भास स्वरूप नाही. द्वैतदर्शनानुसार हे जग सत्य आहे – कारण ते ईश्वराच्या इच्छेने निर्माण झाले आहे आणि त्यात कर्मानुसार आत्मा जन्म-मृत्यू अनुभवतो.
३. मोक्ष म्हणजे – ईश्वराच्या सेवेत वास
मोक्ष म्हणजे आत्मा ईश्वराच्या सान्निध्यात पोहोचतो, परंतु त्याच्याशी एकरूप होत नाही.
तो कायम ईश्वराचा सेवक राहतो, आनंदात आणि दुःखरहित अवस्थेत.
द्वैत दर्शनाच्या प्रमुख ५ भिन्नता (पंचभेद):
भेद (फरक) अर्थ
१. ईश्वर – आत्मा ईश्वर आणि आत्मा हे वेगळे
२. ईश्वर – जग ईश्वर आणि विश्व वेगळे
३. आत्मा – आत्मा प्रत्येक आत्मा दुसऱ्यापेक्षा वेगळा
४. आत्मा – जग आत्मा आणि विश्व वेगळे
५. जग – जग एक वस्तू दुसऱ्यापेक्षा वेगळी
इतर महत्त्वाचे तत्त्व:
ईश्वराची कृपा हीच मोक्ष मिळविण्याची किल्ली आहे.
आत्मा स्वतःहून ब्रह्म होत नाही; तो त्याचा भक्तच राहतो.
साधं उदाहरण:
जसे राजा आणि त्याचा सेवक – सेवक आनंदात आणि समाधानात असतो, पण तो कधीच राजाच होत नाही. त्याचप्रमाणे, जीव मोक्ष प्राप्त करून ईश्वराच्या जवळ जातो, पण तो ईश्वराशी एकरूप होत नाही – हीच द्वैताची मूलभूत भावना आहे.
द्वैत दर्शन हे अत्यंत भक्तिप्रधान, स्पष्ट व समर्पणयुक्त तत्त्वज्ञान आहे. यानुसार ईश्वर आणि आत्मा यांच्यात शाश्वत फरक असतो, आणि मोक्ष म्हणजे ईश्वराच्या सेवेत राहणे, त्याच्या कृपेचा अनुभव घेणे.
