सुगंधी वातावरण आणि शुद्ध वायू हे आरोग्याच्या दृष्टीने अत्यंत हितकारक मानले जातात. दुर्गंधीयुक्त वायूमुळे किंवा पाण्यामुळे अनेक आजार उद्भवतात, आणि त्याचे परिणाम मानवाच्या शरीरावर होतात. होम या वैदिक क्रियेद्वारे शुद्ध सुगंधी वायू वातावरणात पसरवून रोगकारक वायूंचा नाश केला जातो. त्यामुळे मनुष्याला आरोग्य लाभते आणि जीवनात सुखाची अनुभूती येते.
जेव्हा चंदन, तूप, केशर यांसारख्या श्रेष्ठ वस्तू अग्नीमध्ये अर्पण केल्या जातात, तेव्हा त्या जळून नष्ट होत नाहीत, तर त्या सूक्ष्म स्वरूपात रूपांतरित होऊन वातावरणात प्रसारित होतात. त्यांच्या गुणधर्मांचा प्रसार वायूप्रमाणे दूरवर होतो. म्हणूनच अग्नीमध्ये समर्पित केलेले सुगंधी पदार्थ संपूर्ण वातावरणात आपले परिणाम घडवतात आणि दुर्गंध नष्ट करून सुखद वातावरण निर्माण करतात.
जर केवळ केशर, कस्तुरी किंवा अत्तर घरात ठेवले गेले तर ते फक्त एका मर्यादित क्षेत्रात सुगंध निर्माण करतात. परंतु त्यामध्ये दूषित वायू बाहेर टाकण्याची किंवा हवा शुद्ध करण्याची शक्ती नसते. ही कार्यक्षमता फक्त अग्नीमध्ये असते. अग्नी प्रदूषित घटकांना नष्ट करून पवित्र आणि शुद्ध वायू निर्माण करतो. त्यामुळे होम ही क्रिया केवळ धार्मिक विधी नसून, ती वैद्यकीय आणि पर्यावरणीय दृष्टिकोनातूनही उपयुक्त आहे.
वेदमंत्रांच्या पठणासोबत होम केल्याने केवळ पदार्थ शुद्ध होत नाहीत, तर मंत्रांच्या सात्त्विक तरंगांनी मानसिक शुद्धताही प्राप्त होते. मंत्रोच्चारामुळे स्मरणशक्ती वाढते, वेदाध्ययन जपले जाते आणि ज्ञानसंपदा टिकून राहते.
जर एखाद्या व्यक्तीने होम केला नाही आणि तिच्या शरीरातून वा कृतीतून दुर्गंध किंवा दूषित वायू निर्माण झाले ज्यामुळे पाणी वा हवा प्रदूषित झाली आणि दुसऱ्याला त्रास झाला, तर तो एक प्रकारचा पापसमूह मानला जातो. त्या पापाच्या निवारणासाठी अधिक प्रमाणात सुगंधी द्रव्य होमाद्वारे वातावरणात पसरविणे आवश्यक आहे. आपण एखाद्याला खाऊ घातल्यास त्याला केवळ वैयक्तिक लाभ होतो, पण होम केल्यास त्याचे लाभ हजारो लोकांपर्यंत पोहोचतात. म्हणून दोन्हीही गोष्टी उपयुक्त असल्या, तरी होम अधिक व्यापक आणि फलदायी आहे.
आदर्श स्वरूपातील होमासाठी प्रत्येक व्यक्तीने सोळा आहुत्या द्याव्यात आणि प्रत्येक आहुतीसाठी सुमारे सहा मासे तुपाचा वापर करावा. हे किमान प्रमाण असून त्याहून अधिक केल्यास अधिकच फायदेशीर ठरते. प्राचीन काळातील ऋषी, राजे आणि समाजपुरुष यज्ञ-होमाचे पालन करत होते, आणि त्यांच्या काळात रोगप्रदूषण नव्हतेच. आर्यावर्त ही भूमी समृद्ध आणि आनंदी होती. आजही जर होम नियमित आणि शास्त्रशुद्ध रीतीने करण्यात आला, तर पूर्वीप्रमाणेच निरोगी समाजाची निर्मिती होऊ शकते.
वेदांनुसार यज्ञाचे दोन प्रमुख प्रकार आहेत – ब्रह्मयज्ञ व देवयज्ञ. ब्रह्मयज्ञामध्ये संध्योपासना, वेदपठण, ईश्वरचिंतन आणि अध्यापन यांचा समावेश होतो. देवयज्ञामध्ये अग्निहोत्र, विविध यज्ञ आणि सत्पुरुषांची सेवा यांचा समावेश होतो. ब्रह्मचर्याश्रमात विशेषतः ब्रह्मयज्ञ व अग्निहोत्र यांवर भर असतो.
होम हे केवळ एक धार्मिक विधी नसून, आरोग्य, पर्यावरण आणि आत्मविकास या सर्वांचे साधन आहे.
