वेद आणि उपनिषदांनुसार आई-वडिलांची धार्मिक आणि नैतिक जबाबदारी ही केवळ मूल पोसणे,वाढवणे नाही, तर त्याला संस्कार, धर्माचरण आणि आत्मोन्नतीच्या मार्गावर घडवणे हे सर्वात मोठे कर्तव्य मानले गेले आहे.
शास्त्रानुसार आई-वडिलांची मुख्य कर्तव्ये:
१. गर्भधारणपूर्व संस्कार (गर्भाधान संस्कार)
ऋग्वेद (१०.८५.४७) –
“संतति ही धर्माचे मूळ आहे. संततीला गर्भधारणेच्या क्षणीच उत्तम विचारांची आणि चांगल्या उद्देशांची बीजं दिली पाहिजेत.”
आई-वडिलांनी मानसिक व आध्यात्मिक पवित्रता ठेवून संतान उत्पत्तीचा निर्णय घ्यावा. हीच सुरुवात “संस्कारक्षम संतती”साठी महत्त्वाची असते.
२. नामकरण व शिक्षण संस्कार
मनुस्मृती (२.७०) –
“माता शुचिर्भवेत् सदा, पिता विद्वान् सदा भवेत्।”
(आईने सदैव पवित्र व संयमी राहावे; वडिलांनी ज्ञानसंपन्न व सुज्ञ असावे.)
नाव ठेवताना शुभ अर्थ व गुणसूचकता असावी. मुलाचे शिक्षण हे वेद, धर्मशास्त्र, इतिहास, नीतिशास्त्र आणि व्यवहारज्ञान यावर आधारित असावे.
३. सदाचार आणि स्वधर्माचे अनुकरण
तैत्तिरीय उपनिषद –
“आचार्याय प्रियं धनं आहृत्य प्रजातन्तुं मा व्यवच्छेत्सीः। सत्यं वद। धर्मं चर।”
आई-वडिलांनी स्वतः सत्यवचनी, संयमी, धर्माचरणी असावे. मुले काय ऐकतात यापेक्षा पालक काय करतात, त्याचे अनुकरण करतात.
४. दैनंदिन धर्मशिक्षण व स्तोत्र-ध्यानाचा अभ्यास
यजुर्वेद (१९.३०) –
“माता ब्रह्मा, पिता विष्णुः। गुरुर्देवो महेश्वरः।”
(आई हे ब्रह्मा, वडील विष्णू व गुरु महेश्वर आहेत.)
मुलाच्या मनात देवी-देवतांबद्दल, सद्गुरूंबद्दल व ऋषीपरंपरेबद्दल आदर निर्माण करणे हे पालकांचे कर्तव्य आहे.
५. धार्मिक संस्कार – उपनयन, गायत्री जप, व्रत, यज्ञ
ऋग्वेद (१०.१९०.१) –
“ऋतम् च सत्यं च अभीद्धात्तपसोऽध्यजायत।”
(धर्म आणि सत्य यांचा मूलभूत स्रोत तप आहे.)
मुलाने बालवयापासून गायत्री मंत्र, प्रार्थना, साधना, संयमाचे नियम, व्रते, यज्ञ इ. शिकावेत यासाठी आई-वडिलांनी प्रोत्साहन द्यावे.
६. धर्मावर आधारित व्यवहारज्ञान (आध्यात्मिक जीवनशैली)
चाणक्यनीती –
“लालने बहवो दोषा, ताडने बहवो गुणाः।”
अति लाडाने न वाढवता, योग्य शिस्त, मर्यादा आणि कर्तव्यासंबंधी स्पष्टता दिली पाहिजे. जसे – वेळेवर उठणे, नमस्कार करणे, मोठ्यांचा सन्मान, अन्नाचे महत्त्व, स्वच्छता इ.
७. कष्ट, सेवा आणि त्याग यांची शिकवण
भगवद्गीता (३.१९) –
“तस्मात्सर्वेषु कालेषु कर्म समाचर।”
(सर्व काळात कर्तव्यकर्म निष्ठेने कर.)
मुलाच्या मनात कर्माची प्रतिष्ठा निर्माण करावी. त्याला सेवा व स्वयंपूर्णतेचे महत्त्व समजावून सांगावे.
१. स्वतः धर्माचरणात दृढ राहणे
२. मुलाला धार्मिक, चारित्र्यवान व कर्मयोगी बनवणे
३. त्याच्या हृदयात सतत सत्कर्म व सद्गुणांची बीजं पेरणे
या कर्तव्यांची पूर्तता झाली, तरच मुलगा खऱ्या अर्थाने संस्कारी, संयमी आणि धर्मनिष्ठ निघू शकतो.
“मातृमान् पितृमानाचार्यवान् पुरुषो वेद” — हे शतपथ ब्राह्मण ग्रंथातील अत्यंत महत्वपूर्ण वचन आहे. या एका वाक्यात मानवी शिक्षणप्रक्रियेचा संपूर्ण पाया व्यक्त केला आहे.
याचा अर्थ असा की, ज्या पुरुषाला धर्मशील माता, ज्ञानदायी पिता आणि सद्गुरूचा सान्निध्य लाभतो, तोच खऱ्या अर्थाने वेद म्हणजेच शाश्वत ज्ञान जाणू शकतो.
म्हणूनच, आई, वडील आणि आचार्य (गुरू) हे तीनही श्रेष्ठ शिक्षक म्हणून मानले जातात. ही त्रयी जर योग्य संस्कार, योग्य जीवनशैली आणि अध्यात्मिकतेने युक्त असेल, तर त्यांच्याच हातून घडवले गेलेले मूलही धर्माचरणी, गुणवंत व भाग्यशाली होऊन कूळाचे नाव उज्वल करते. अशा कुटुंबाचा गौरव होतो आणि तो वंश खरोखरच पुण्यश्लोक ठरतो.
आईकडून मिळणाऱ्या संस्कारांचा, उपदेशांचा आणि प्रेमाचा परिणाम हा अत्यंत गहिरा आणि दीर्घकालीन असतो. आई जसे आपल्या संततीसाठी चिंतन करते, तशी करुणा, तशी भक्तिभावना आणि तशी कल्याणाची इच्छा कोणाकडेही नसते. म्हणूनच शास्त्रात सांगितले आहे –
“मातृमान्” म्हणजे तो, ज्याची माता धर्मनिष्ठ, सद्गुणी आणि विदुषी आहे, आणि जी माता गर्भधारणेपासून शिक्षण पूर्ण होईपर्यंत मुलाला उत्तम संस्कार देते. अशी माता खरोखरच धन्य मानली जाते.
आत्म्याच्या जडणघडणीसाठी माता-पित्यांनी स्वतःच्या जीवनशैलीत विशिष्ट नियम व आचारपालन करणे आवश्यक आहे. गर्भधारणेपूर्वी, गर्भावस्थेतील काळात व गर्भोत्तर काळातही दोघांनीही मद्यपान, तमसिक अन्न, रासायनिक किंवा मादक पदार्थ, दारूचा वास, जड व असंयमी जीवनशैली यांचा पूर्णतः त्याग करावा.
याऐवजी, शारीरिक व मानसिक आरोग्य वृद्धिंगत करणारी सात्विक जीवनशैली अवलंबावी. यामध्ये गोड, स्निग्ध, पौष्टिक आणि शरीर-मन सुदृढ करणाऱ्या गोष्टी जसे की तूप, दूध, फळे, सत्वयुक्त आहार यांचा समावेश असावा.
यामुळे माता-पित्यांचे रज आणि वीर्य (प्रजननशक्ती) शुद्ध व बलशाली बनते आणि त्यामुळे गर्भातून निर्माण होणारी संतती देखील तेजस्वी, बुद्धिमान, धैर्यशील, उत्तम स्मृतीसंपन्न, शीलवान आणि धर्मप्रिय घडते.
मातृत्व व पितृत्व म्हणजे केवळ अपत्य निर्माण करणे नव्हे, तर आत्म्याचे योग्य मार्गाने जीवनमूल्यांशी एकरूप शिक्षण देणे हेच खरे पालनकर्त्याचे कर्तव्य आहे.
जिथे माता-पिता आणि गुरु हे तिन्ही स्रोत सत्प्रेरणांचे आहेत, तिथेच मूल खऱ्या अर्थाने संस्कारित, ज्ञानी आणि मोक्षमार्गी होऊ शकते.
