ॐ अर्थात”ओंकार” हा शब्द परमेश्वराचे अत्यंत श्रेष्ठ आणि सर्वसमावेशक असे नाव मानले गेले आहे. कारण या ओंकारात ‘अ’, ‘उ’ आणि ‘म्’ ही तीन मूलाक्षरे एकत्रितपणे समाविष्ट आहेत. या तीन अक्षरांच्या संयोगातून निर्माण झालेला ओ३म् हा शब्द, केवळ एक उच्चारण नसून, त्यातून ब्रह्मांडातील संपूर्ण सृष्टीची ओळख आणि चेतना प्रकट होते.
‘अ’ या अक्षरापासून विराट (सर्वव्यापक ब्रह्मांड), अग्नि (ज्योतीस्वरूप शक्ती), आणि विश्व (संपूर्ण जग) यांसारखी परमेश्वराची विश्वरूप नावे उत्पन्न होतात. हे सर्व अस्तित्वाच्या मूळ अवस्थेचे प्रतीक आहेत.
‘उ’ या अक्षरापासून हिरण्यगर्भ (सृष्टीचा बीजस्वरूप गर्भ), वायु (चेतनावान प्राणशक्ती), आणि तैजस (प्रकाशस्वरूप आत्मतेज) अशी विविध रूपे प्रकट होतात. या नावे सृष्टीच्या मध्यभागी असलेल्या चैतन्याचा बोध करवतात.
‘म्’ या अंतिम अक्षरापासून ईश्वर (सर्व नियंता), आदित्य (दिव्यतेजाचा प्रतीक), आणि प्राज्ञ (ज्ञानस्वरूप ब्रह्म) यांसारखी सर्वोच्च आत्मदशेची नावे प्राप्त होतात. या रूपांमधून परमेश्वराच्या सर्वोच्च सत्त्वाचे दर्शन घडते.
वेद, उपनिषदे आणि इतर सत्य शास्त्रांत याचे अनेकदा उल्लेख आढळतात, आणि ओंकाराला परब्रह्म म्हणून स्पष्टपणे सांगितले गेले आहे. त्यामुळे ओंकार हा केवळ एक शब्द नसून, तो परमेश्वराच्या अनेक नावे, रूपे व शक्ती यांचा मूळस्रोत आहे. या कारणामुळे ‘ओंकार’ हे परमेश्वराचे सर्वोच्च व सारस्वत स्वरूप समजले जाते.
१. मांडूक्य उपनिषद (प्रमुख स्रोत)
“ओंकारः एतद्‌ सर्वम्। यद्‌ भवत्यं त्रिकालातीतं तद् ओंकारः एव।”
(मांडूक्य उपनिषद, मंत्र १)
अर्थ: ओंकार हेच सर्वकाही आहे. भूतकाळ, वर्तमानकाळ व भविष्यकाळात जे काही आहे ते सर्व ओंकारातच अंतर्भूत आहे.
“अकारो विश्वरूपः, उकारो तैजसः, मकारः प्राज्ञः।”
(मांडूक्य उपनिषद, मंत्र ९)
अर्थ: अकार हे जाग्रतावस्थेतील विराट रूप आहे, उकार हे स्वप्नावस्थेतील तैजस आहे, आणि मकार हे सुषुप्तावस्थेतील प्राज्ञ म्हणजेच आत्म्याचे सूक्ष्मतम रूप आहे.
अथर्ववेद – प्रपाठक १०, मंत्र ८.११
“ओं खं ब्रह्म।”
अर्थ: ओं हेच ब्रह्म आहे. हे एकाक्षर सर्व ज्ञान व शक्तीचे मूळ आहे.
पतंजली योगसूत्र – सूत्र १.२७
“तस्य वाचकः प्रणवः।”अर्थ: ईश्वराचे प्रतिनिधी रूप किंवा नाव म्हणजे प्रणव (ओंकार) आहे.
ओ३म् शन्नो मित्रः शं वरुणः शन्नो भवत्वर्य्यमा ।
शन्नSइन्द्रो बृहस्पतिः शन्नो विष्णुरुरुक्रमः ॥
नमो ब्रह्मणे नमस्ते वायो त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि । त्वामेव प्रत्यक्षं ब्रह्म वदिष्यामि ऋतं वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि। तन्मामवतु तद्वक्तारमवतु । अवतु मामवतु वक्तारम् । ओ३म् शांतिशशांतिशशांतिः ॥ १ ॥ तै. आ. प्रपा. ७ । अनु. १.
म्हणजेच ओंकार हा एक केवळ उच्चारण नाही, तर तो परमेश्वराचा ध्वनीस्वरूप साक्षात् अनुभव आहे. त्यातच संपूर्ण विश्वाचा आरंभ, स्थिती व विलय सामावलेला आहे. ओंकाराचा अ, उ, म् ह्या तीन अक्षरांमधून सृष्टीतील सर्व शक्ती, देवता, स्थिती आणि तत्त्वे प्रकट होतात.
