पुढील दहा लक्षणे केवळ व्यक्तीच्या नैतिक विकासासाठीच नव्हे, तर समाजसुधारणेसाठीही अत्यंत महत्त्वाची आहेत. हे लक्षण चारही आश्रमधारकांनी अंगीकारावेत, समाजाला याबाबत मार्गदर्शन करावे. स्वतः आचरण करून इतरांनाही धर्माच्या मार्गावर चालविणे, हेच खरे धर्मपालन होय.
१. धैर्य (धृति):
धर्माचा पाया म्हणजे मानसिक स्थैर्य. जीवनातील संकटे, दुःखद प्रसंग, हानी-लाभ यामध्ये मन विचलित न होता संयम राखणे, आणि योग्य विचार करत योग्य कृती करणे हे खरे धैर्य. संकटांचा सामना करताना स्वतःला सावरण्याची क्षमता म्हणजेच धृति होय.
२. क्षमा:
जगात प्रत्येक व्यक्तीला निंदा, अपमान, त्रास, अन्याय अशा प्रसंगांना सामोरे जावे लागते. अशावेळी मनात सूड न बाळगता, शांतपणे त्या गोष्टी सहन करण्याची वृत्ती म्हणजे क्षमा. क्षमा म्हणजे दुर्बलता नव्हे, तर आंतरिक सामर्थ्याची ओळख.
३. मननियंत्रण (दम):
आपले मन सतत बाह्य विषयांमध्ये गुंतलेले असते. धर्म हे शिकवतो की मनाला सदैव योग्य विचार व आचरणाकडे वळवावे. अधार्मिक व अनैतिक इच्छांची निर्मितीच मनात होऊ न देणे, हेच खरी दमशक्ती होय.
४. चोरीपासून वंचन (अस्तेय):
ज्या वस्तूवर आपला हक्क नाही ती वस्तू कोणत्याही प्रकारे – फसवणूक, कपट, फोडाफोड, खोटा उपदेश देऊन – घेणे म्हणजे चोरी. खरं अस्तेय म्हणजे दुसऱ्याच्या संपत्तीबाबत मनात लोभ न बाळगणे, आणि संपूर्ण प्रामाणिक वर्तन करणे.
५. अंतर्बाह्य पावित्र्य (शौच):
शारीरिक स्वच्छतेबरोबरच मनोस्वच्छता आवश्यक आहे. राग, द्वेष, पक्षपात, मत्सर यांसारख्या मानसिक अशुद्धींचा त्याग करून अंतःकरण निर्मळ ठेवणे आणि शरीर स्वच्छ ठेवण्यासाठी पाणी, माती, यज्ञोपवित, स्नान अशा बाह्य उपायांचा अवलंब करणे म्हणजे शौच.
६. इंद्रिय संयम (इंद्रियनिग्रह):
पाच ज्ञानेंद्रिय व पाच कर्मेंद्रिय यांना अधार्मिक क्रियांकडे वळवणे हे अपायकारक ठरते. म्हणूनच, या इंद्रियांचा योग्य मार्गाने – धर्म, संयम, सदाचार या गोष्टींसाठी वापर होईल याची दक्षता घेणे आवश्यक आहे. हेच खरे इंद्रियनिग्रह.
७. बुद्धीचा विकास (धी):
बुद्धी नष्ट करणाऱ्या गोष्टी म्हणजे – व्यसन, आळस, प्रमाद, दुष्ट संगत. यांचा त्याग करून उत्तम ज्ञान, योग, ब्रह्मचर्य, आणि सत्संग यांचा अवलंब केल्यास बुद्धीची धार वाढते. ही शुद्ध विचारशक्ती म्हणजेच ‘धी’.
८. विद्या:
विद्या म्हणजे फक्त पुस्तकी ज्ञान नव्हे. हे सर्व जग – पृथ्वीपासून परमेश्वरापर्यंत – त्याचे स्वरूप, कार्य, हेतू याचे यथार्थ ज्ञान मिळवणे आणि त्याचा योग्य उपयोग कसा करता येईल हे समजणे, हेच विद्या. विचार, वाणी व कृती या तिन्हींत सत्य निष्ठा राखणे ही विद्या आहे.
९. सत्य:
जगात जे आहे ते जसे आहे तसेच समजणे, तशीच भावना मनात ठेवणे, तसेच बोलणे आणि तशीच कृती करणे, म्हणजेच सत्य आचरण. केवळ बोलण्यापुरते सत्य नको, तर आंतरिक आणि बाह्य दोन्ही जीवनात ते असावे.
१०. अक्रोध:
क्रोध, द्वेष, ईर्षा, मत्सर, जलन – हे सर्व मनुष्याचे नैतिक व आध्यात्मिक पतन करणारे दोष आहेत. त्यांचा त्याग करून क्षमाशीलता, सहिष्णुता, सौम्यता आणि संयम यांना जीवनात स्थान देणे म्हणजे अक्रोधाचे पालन होय.
