महर्षी दयानंद सरस्वती यांनी त्यांच्या प्रसिद्ध ग्रंथ “सत्यार्थ प्रकाश” मध्ये वेदांचे महत्व सांगितले आहे. त्यांनी वेदांना सर्वोच्च ज्ञानाचे स्रोत मानले आणि अंधश्रद्धा, रूढी, मूर्तिपूजा, जातिव्यवस्था यासारख्या गोष्टींवर कठोर टीका केली. “सत्यार्थ प्रकाश” मध्ये महर्षींनी चारही वेदांबाबतची माहिती सुसंगत पद्धतीने मांडलेली आहे. खाली प्रत्येक वेदाची माहिती सत्यार्थ प्रकाशाच्या विचारसरणीच्या आधारे दिली आहे:
१. ऋग्वेद
स्वरूप: ऋचांमधून म्हणजे स्तुतीपर मंत्रांमधून ज्ञान दिलेले आहे.
मूळ विषय: ईश्वराची स्तुती, निसर्गाचे वर्णन, विश्वाची उत्पत्ती, तत्वज्ञान, आर्य समाजाचे नैतिक तत्त्व.
दयानंदांचे मत: ऋग्वेद हा ज्ञानाचा मूळ स्रोत आहे. यातील मंत्रांचा उपयोग ईश्वरज्ञान, आत्मज्ञान आणि कर्मज्ञानासाठी करावा.
उल्लेख: दयानंदांनी यातील अनेक मंत्रांचे भाष्य केले आहे आणि मूर्तिपूजा, तांत्रिक विधी इत्यादींचा स्पष्ट विरोध केला आहे.
२. यजुर्वेद
स्वरूप: यज्ञविधी आणि कर्मकांडाशी संबंधित वेद. गद्य आणि पद्य या दोन्ही स्वरूपात.
मूळ विषय: यज्ञसंहिता, नैतिक कर्तव्ये, समाजरचना, प्रशासन, शिक्षणव्यवस्था.
दयानंदांचे मत: यजुर्वेदातील यज्ञ म्हणजे केवळ अग्नीत आहुती देणे नसून, तो एक सामाजिक, नैतिक आणि आध्यात्मिक शुद्धीकरणाचा मार्ग आहे.
विशेषता: यजुर्वेदातून योग्य आचारधर्म शिकविला जातो, जो समाजाच्या उन्नतीसाठी आवश्यक आहे.
३. सामवेद
स्वरूप: मुख्यतः संगीतातून मंत्रगायन. हे ऋग्वेदातील मंत्रांचेच संगीतमय स्वरूप आहे.
मूळ विषय: स्तुती, उपासना, मानसिक एकाग्रता, भावना आणि श्रद्धा यांचा समन्वय.
दयानंदांचे मत: सामवेदातून उपासना आणि भक्ती या मार्गाने ईश्वराच्या सान्निध्याचा अनुभव घेता येतो, परंतु ही भक्ती विवेकयुक्त आणि वैदिक पद्धतीची असली पाहिजे.
विशेषता: भक्तीला संगीताच्या माध्यमातून शुद्धता व गूढता प्राप्त होते, हे सामवेद शिकवतो.
४. अथर्ववेद
स्वरूप: आरोग्य, औषध, मंत्र, समाजशास्त्र, नीतिशास्त्र इत्यादींचा संगम.
मूळ विषय: लोककल्याण, आरोग्यसंवर्धन, विज्ञान, तंत्रज्ञान, शांतीसंधी.
दयानंदांचे मत: अथर्ववेदाचा चुकीचा अर्थ करून काहींनी अंधश्रद्धा आणि तांत्रिक प्रकारांना प्रोत्साहन दिले, पण खरे atharvaved हे समाजोद्धार आणि विज्ञानाचे वेद आहेत.
विशेषता: दैनंदिन जीवनात उपयोगी पडणारे वैदिक विज्ञान आणि नैतिक मूल्यांची शिकवण.
महर्षी दयानंद सरस्वती यांच्या दृष्टीने चारही वेद हे मानवाच्या शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक आणि आध्यात्मिक उन्नतीसाठी आवश्यक आहेत. त्यांनी वेदांतील ज्ञानाचे वैज्ञानिक, तर्कसंगत आणि नैतिक विश्लेषण केले. “सत्यार्थ प्रकाश” हे केवळ धार्मिक नव्हे तर सामाजिक क्रांतीचे ग्रंथ म्हणून त्यांनी लिहिले.