वैदिक सोळा संस्कार (संस्कार म्हणजे शुद्धी, उन्नती, योग्य मार्गावर घडविणे) हे मनुष्याच्या संपूर्ण आयुष्यभरातील महत्वाच्या टप्प्यांवर केले जाणारे धार्मिक, सामाजिक आणि नैतिक संस्कार आहेत. हे संस्कार मनुष्याला शरीर, मन, बुद्धी आणि आत्मा यांचे शुद्धिकरण घडवतात, असे वैदिक विचारांमध्ये मानले जाते.
महर्षी दयानंद सरस्वती आणि आर्य समाजानेही या संस्कारांचे महत्व मान्य करून त्यांचे वैज्ञानिक स्पष्टीकरण दिले आहे.
वैदिक १६ संस्कार :
क्र. संस्काराचे नाव थोडक्यात अर्थ
1. गर्भाधान संतती प्राप्तीसाठी विवेकपूर्ण संकल्प
2. पुंसवन गर्भधारणेनंतर गर्भाच्या शारीरिक व मानसिक उन्नतीसाठी
3. सीमंतोन्नयन गर्भवती स्त्रीच्या मानसिक स्थैर्य आणि आशीर्वादासाठी
4. जातकर्म जन्मानंतर लगेच केले जाणारे संस्कार (गोड बोलणे, मंत्र इ.)
5. नामकरण मुलाचे योग्य अर्थ असलेले नाव ठेवणे
6. निष्क्रमण पहिल्यांदा बाहेर (सूर्यप्रकाशात) नेणे
7. अन्नप्राशन पहिल्यांदा अन्न खाऊ घालणे (६ महिन्यांनंतर)
8. चूडाकर्म (मुंडन) पहिल्यांदा डोक्याचे केस काढणे (शुद्धीकरणासाठी)
9. कर्णवेध कान भेदणे – आरोग्य व प्रतीकात्मक संस्कार
10. विद्यारंभ शिक्षणाची सुरुवात (लेखन, वाचनाचा प्रारंभ)
11. उपनयन यज्ञोपवीत धारण करून औपचारिक अध्ययनाची सुरुवात
12. वेदारंभ वेद व ज्ञानाचे गूढ शिक्षण घेण्याचा प्रारंभ
13. केशान्त वयात आल्यानंतर केले जाणारे वैयक्तिक शुद्धीकरण
14. समावर्तन गुरुकुल शिक्षण पूर्ण करून समाजात परत येणे
15. विवाह जीवनसाथीची निवड आणि गृहस्थाश्रमात प्रवेश
16. अंत्येष्टि मृत्यूनंतरच्या कर्मविधी – आत्म्याच्या मुक्तीसाठी
हे संस्कार फक्त धार्मिक नसून नैतिक व सामाजिकदृष्ट्याही उपयुक्त आहेत.
शरीर, मन, बुद्धी आणि समाज यांचा समतोल साधण्यासाठी रचलेले.
कर्म, जबाबदारी, शिक्षण आणि आत्मउन्नती या मूल्यांवर आधारित.