अद्वैत दर्शन हे भारतीय तत्वज्ञानातील एक अत्यंत गूढ, तरीही तर्कसंगत व विचारप्रधान तत्त्वज्ञान आहे. याची मांडणी विशेषतः आदि शंकराचार्य यांनी केली. “अद्वैत” याचा अर्थच आहे — “द्वैत नाही” म्हणजेच द्वितीय काही नाही – फक्त एकच सत्य आहे, ते म्हणजे ब्रह्म (ईश्वर/परम सत्य).
अद्वैत दर्शन म्हणजे काय?
१. “ब्रह्म सत्यं, जगन्मिथ्या, जीवो ब्रह्मैव नापरः”
अर्थ: ब्रह्म हेच एकमेव सत्य आहे.
हे जग म्हणजे माया (भास), अंतिम सत्य नव्हे.
आत्मा (जीव) आणि ब्रह्म यामध्ये कोणताही फरक नाही – दोन्ही एकच आहेत.
अद्वैताच्या मुख्य संकल्पना:
१. ब्रह्म – एकमेव परम सत्य
निराकार, निर्विकार, अचल, सर्वव्यापी
सर्व ज्ञान, चैतन्य आणि अस्तित्व याचे मूळ
२. आत्मा = ब्रह्म
प्रत्येक जीवामध्ये असलेला आत्मा आणि ब्रह्म हाच एकच तत्त्व आहे
“तत्त्वमसि” (तू तोच आहेस) – उपनिषदातील प्रसिद्ध वाक्य
३. जग हे माया आहे
हे जग सत्य नाही, कारण ते नाशवंत आहे
जसे स्वप्नातले दृश्य खरे वाटते पण जागे झाल्यावर भास ठरते, तसेच हे जग
४. ज्ञानयोग – मुक्तीचा मार्ग
मोक्ष म्हणजे आत्म्याचे ब्रह्माशी ऐक्य जाणणे
हे साध्य होते ज्ञान, ध्यान, विवेक आणि वैराग्याने, कर्म किंवा भक्ती नव्हे
महत्त्वाचे बिंदू:
विषय अद्वैत दृष्टिकोन
परमेश्वर एकच, निराकार ब्रह्म
आत्मा परमेश्वराशी अभिन्न
जग माया (भ्रम, भास)
मोक्ष आत्मा-ब्रह्म ऐक्याची अनुभूती
मार्ग आत्मज्ञान, विवेक
उदाहरणाने समजावले तर:
जसे समुद्रात अनेक लाटा येतात – त्यांचे वेगळे स्वरूप असते, पण त्या सगळ्या पाण्याच्याच असतात. लाट वेगळी दिसते पण तत्त्वतः ती पाणीच असते. तसेच जीव वेगळा वाटतो, पण तत्त्वतः तो ब्रह्मच आहे – हेच अद्वैत आहे.
निष्कर्ष:
अद्वैत दर्शन हे आत्मा आणि ब्रह्म यांचे एकत्व सांगणारे, अती सूक्ष्म आणि ध्यानावर आधारित तत्त्वज्ञान आहे. हे जग, शरीर, मन, भावना – हे सर्व नाशवंत आहेत. खरे ज्ञान म्हणजे “मी कोण आहे” याचे उत्तर – आणि ते उत्तर आहे: मी ब्रह्म आहे.
